“ΕΝΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ”

(Έκδοση του Ινστιτούτου Σλαβικών Μελετών του Παρισιού, 1958
Επιμέλεια έκδοσης: Τζίρο Τζιαννέλλι, καθηγητής του πανεπιστημίου της Ρώμης, σε συνεργασία με τον Αντρέ Βαγιάν, καθηγητή του κολεγίου της Γαλλίας και της σχολής Ανώτατων Σπουδών).


Έλα μόγια παριγκόριε,

ντα τε τσέλβαμ βούστατα

κακ οβόστιε με μυρίσετ,

στο-το ρόντι κρούσατα

τάκο τι βίσνεγκο Μπόγκα,

νε μι βέζμι ντούσατα.

στο σι λέπα…

Έλα παρηγοριά μου,

να σου φιλήσω το στόμα

που ’χει τη μυρωδιά του φρούτου,

που γεννά η αχλαδιά.

Μα το Θεό τον παντοκράτορα

μη μου παίρνεις την ψυχή

έτσι όμορφη που είσαι…



Το παραπάνω τραγουδάκι, δεν είναι καταγεγραμμένο σε κανένα δίσκο, δεν ακούγεται πια σε κανένα πανηγύρι, δεν είναι καταχωρημένο σε καμία συλλογή Μακεδονικών Δημοτικών τραγουδιών. Όσο κι αν ακούγεται παράξενο, είναι καταγραμμένο στο περιθώριο των σελίδων ενός χειρόγραφου του 16ου αιώνα, δίπλα στο κείμενο δύο κωμωδιών του Αριστοφάνη, του χειρόγραφου C 152 της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Αγίου Πέτρου της Ρώμης, που περιλαμβάνει 22 + 222 σελίδες. Στη ράχη του χειρόγραφου αναγράφονται με χρυσά γράμματα τα εξής περιεχόμενα: MISCELLANEA/ARISTOPHANIS/COMOEDIAE/HESIODI/THEOGONIA/GENNADII SCHOLARII/DE FIDE CHRISTIANOR./AD TURCAS.

Το εν λόγω χειρόγραφο, δωρήθηκε μαζί με άλλα έξι, στη βασιλική του Αγίου Πέτρου, από έναν υψηλό αξιωματούχο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το Συλβέστρο, Μέγα Πρωτοσύγγελο του Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων. Κάθε ένας από τους επτά τόμους φέρει στην τελευταία του σελίδα την ίδια πανομοιότυπη αφιέρωση:

“το παρόν βυβλίον, αφιερώνω εγώ. ο ελάχιστος. Συλβέστρος. μέγας πρωτοσύγγελος των Ιεροσολύμων. εις την Αγίαν Ρώμα. εις το άγιον Πέτρον. και ει τις. το κρατίσει και ειερώσιλος γένι δια τούτο. υ κόφσι το φίλο τούτο. δόσι λόγον, τον δίκεον κρητίν. εν τη ημέρα τη φωβερά. και τον άγιον Πέτρον. και τον Σαντίσυμον. έχι αυτούς. αντιμαχόμενους του περί της ιερωσιλείας του. οικία μου βουλή και γνώμη. εχάρισα τούτο. εις τον άγιον Πέτρον. εις δόξαν Πατρός, και Υιού, και Αγίου Πνεύματος: αχκ΄, ζρκζ΄”.

[(αχκ΄: 1620, ζρκζ΄: έτος 7127 από κτίσεως κόσμου. Κρατήθηκε η ορθογραφία του κειμένου, και όπως αντιλαμβάνεστε ο μέγας Πρωτοσύγγελος δεν ήταν και τόσο ορθογράφος.)]


Ακολουθεί η υπογραφή: “ΣΙΛΒΕΣΤΡΟΣ ΜΕΓΑΣ ΠΡΩΤΟΣΥΓΓΕΛΟΣ ΤΩΝ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, ΣΤΕΛΙΑΝΟΣ Ο ΑΝΑΓΟΡΕΥΘΕΙΣ ΑΓΙΟΤΑΦΙΤΗΣ ΔΟΥΛΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ”. Απ’ ό,τι φαίνεται ο ορθόδοξος πρωτοσύγγελος Στυλιανός αποφάσισε ένα ωραίο πρωινό (του 1620;) να γίνει ρωμαιοκαθολικός. Ταξίδεψε λοιπόν στην Ρώμη, βαφτίστηκε Συλβέστρος, και θεώρησε καλό να δωρήσει στο Βατικανό επτά πολύτιμα χειρόγραφα της Ανατολικής Εκκλησίας. Όμως πώς βρέθηκαν στα χέρια του; Μα είναι απλό, τα βούτηξε.

Όσον αφορά τα έξι άλλα χειρόγραφα, τα έκλεψε από τις βιβλιοθήκες του Πανάγιου Τάφου, όσον αφορά όμως το χειρόγραφο C 152 αυτό το έκλεψε (ή το αγόρασε) από αλλού… Ο ίδιος τουλάχιστον στη σελ. 213 δηλώνει: “οι παρόντες λόγοι και κανόνες ηγοράσθησαν δια τον Άγιον Τάφον, παρά του οσιωτάτου εν ιερομονάρχοις κυρ-Συλβέστρου και πρωτοσύγγελου των Ιεροσολύμων, εν έτει 1620 μηνί Ιουλίω. 11η”. Στην ίδια όμως σελίδα διαβάζουμε: “εγράφη παρ’ εμού του αμαρτωλού και ελαχίστου των ιερέων Γγίνου, και οικονόμου της αγιωτάτης αρχιεπισκοπής Πωγωϊαννής και οι αναγιγνώσκοντες εύχεσθαί μοι δια τον Κύριον”. Επίσης στη σελ. 191 “τέλος και τω Θεώ δόξα, 1620, μηνί Ιουνίω, 14η, +Γγίνος, ιερεύς και οικονόμος Πωγωϊαννής”.

Να λοιπόν, πώς ξετυλίγεται το κουβάρι της ιστορίας αυτής: Ο Στυλιανός-Συλβέστρος ξεκινάει το ταξίδι του για τη Ρώμη από τα Ιεροσόλυμα τον χειμώνα του 1620. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς φθάνει στο μοναστήρι της Πωγωνιανής, στην Ήπειρο. Εκεί ανακαλύπτει το πολύτιμο χειρόγραφο C152. Παρατηρεί το κείμενο των δύο κωμωδιών του Αριστοφάνη, καθώς και τη Θεογονία του Ησίοδου και αντιλαμβάνεται αμέσως την ανεκτίμητη αξία του. Προκειμένου να διασκεδάσει τις τυχόν υποψίες του αλβανού ιερέα (Γγίνος: προέρχεται από το αλβανικό Gjin: Γιάννης) τον πείθει να αντιγράψει στις πίσω λευκές σελίδες ένα κείμενο του Γεννάδιου Σχολάριου, το “Περί της πίστεως των χριστιανών” και του ζητάει να αγοράσει τη “δουλειά” του για λογαριασμό του “Πανάγιου Τάφου”. (Αργότερα όμως θα προσθέσει με δικά του γράμματα “του Πανάγιου Τάφου του Αγίου Πέτρου”). Κατόπιν αναχωρεί για την Ρώμη, αλλάζει δόγμα και σαν δείγμα καλής πίστης το δωρίζει με άλλα έξι χειρόγραφα αρχαιοελληνικών κειμένων στο Βατικανό.

Θα μου πείτε καλά όλα αυτά, αλλά τι το ιδιαίτερο παρουσιάζει ένα χειρόγραφο σαν κι αυτό, για έναν κορυφαίο σλαβολόγο όπως ο ANDRE VAILLANT; (οι Αντρέ Μαζόν και Αντρέ Βαγιάν είναι οι διασημότεροι σλαβολόγοι του 19ου και 20ου αιώνα αντίστοιχα, με ειδίκευση στις νοτιοσλαβικές γλώσσες και διαλέκτους).

Κι όμως η σημασία του χειρόγραφου είναι τεράστια για δύο τουλάχιστον λόγους:

1ον) Στο περιθώριο των σελίδων, δίπλα στο κείμενο των κωμωδιών του Αριστοφάνη είναι καταγεγραμμένα εκτός από το τραγουδάκι που παρατίθεται στην αρχή του άρθρου και άλλες 300 φράσεις, λέξεις και τραγούδια, που αποτελούν ανεκτίμητο λεξιλογικό υλικό για το πώς μιλιόταν η μακεδονική γλώσσα πριν από 4 αιώνες και

2ον) Όλες αυτές οι φράσεις, τα τραγούδια έχουν καταγραφεί από κάποιον που δίδασκε τα Ελληνικά (χρησιμοποιώντας σαν αναγνωστικό τις κωμωδίες του Αριστοφάνη) στα παιδιά του ΒΟΓΑΤΣΙΚΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ, το χρονικό διάστημα 1580-1600, και πολύ απλά ζητούσε από τους μαθητές του, να του διδάξουν με τη σειρά τους τη μητρική τους Μακεδονική γλώσσα. (Να αναφέρουμε παρεμπιπτόντως ότι όλοι οι Νεοέλληνες “ιστορικοί”, “λαογράφοι”, “δημοσιογράφοι” κλπ. όταν γράφουν για το Βογατσικό ισχυρίζονται ότι πρόκειται για περιοχή όπου “από αρχαιοτάτων χρόνων ομιλείται η ελληνική και μόνον η ελληνική γλώσσα”, οι δε σημερινοί κάτοικοι του Βογατσικού, πολύ φοβόμαστε ότι θα σταύρωναν με μεγάλη τους ευχαρίστηση τον Α. Βαγιάν που τολμάει να αμφισβητεί την αρχαιοελληνική τους καταγωγή).

Ειδικότερα, όσον αφορά την παραπάνω υπόθεση ο Αντρέ Βαγιάν στηρίζεται στα εξής στοιχεία:

α. Όλες οι καταχωρήσεις του λεξικού είναι γραμμένες με καλλιγραφημένα και ορθογραφημένα ελληνικά.

β. Κάτω ή δίπλα από κάθε καταχώρηση, παρατίθεται η επεξήγηση σε επίσης ορθογραφημένα ελληνικά.

γ. Τα ελληνικά που χρησιμοποιεί ο δάσκαλος των κωμωδιών του Αριστοφάνη έχουν έντονα διαλεκτολογικά στοιχεία που προδίδουν ηπειρώτικη καταγωγή (π.χ. Αρχή… ρημάτου= Αρχή ρημάτων, του Βαϊου = των Βαϊων, χιληδόνα = χελιδόνα, πετνός = πετεινός, κούτλος = κούτυλος – κότυλος: ξύλινο καπέλο, τζέργα, πυκνάδα κλπ.)

δ. Στη σελίδα 12 του χειρογράφου είναι καταχωρημένη η έκφραση “από πού πάνε για το Μπογκάσκο” εύλογη απορία για ένα νεαρό Ηπειρώτη που δεν κατάγεται από την ευρύτερη περιοχή της δυτικής Μακεδονίας, αλλά από περιοχή που βρίσκεται τουλάχιστον εκατό χιλιόμετρα μακριά και πέρα από την οροσειρά της Πίνδου που ήταν σχεδόν αδιάβατη στα 1580.

Η συγκεκριμένη έκφραση δίνει επίσης και μια πολύτιμη πληροφορία για την καταγωγή του τοπωνυμίου “Βογατσικόν”. Ότι δηλαδή η προέλευσή του δεν είναι από την σλαβική λέξη μπογκάτ = πλούσιος, αλλά από την τούρκικη λέξη μπογάζ = μπουγάζι, ρεύμα αέρος, άνοιγμα ανάμεσα σε βουνά.

Ανάμεσα στο λεξικό, ξεχωρίζουν πολλές ερωτικές εκφράσεις (π.χ. έλα λέγκι πόκρε μένε = έλα ξάπλωσε μαζί μου κλπ.) που αφενός υποδηλώνουν το ερωτικό ενδιαφέρον του νεαρού δασκάλου για τις ντόπιες ομορφονιές, αφετέρου αποδεικνύουν τη μη σλαβική καταγωγή του. (Είναι γνωστό σε όλους ότι από τις πρώτες εκφράσεις που μαθαίνει κάποιος στη μητρική του γλώσσα είναι οι ερωτικές).

Για περισσότερες όμως λεπτομέρειες, καθώς και για την συνέχεια της ιστορίας μας θα πρέπει να περιμένετε μέχρι την επόμενη “ΛΟΖΑ”.

Μετάφραση από τα γαλλικά – περίληψη: ΤΟΤΚΟ


(Είχε δημοσιευθεί στο Μακεδονικό Δελτίο ΛΟΖΑ, τεύχος 6 τον Ιούλιο του 2002, σ. 18-19)

Περισσότερα εδώ